Zachowek jest uprawnieniem mającym na celu ochronę spadkobierców ustawowych zmarłego – zstępnych, małżonka i rodziców, przed dowolnym rozdysponowaniem majątku przez spadkodawcę z pominięciem uprawnionych ustawowo osób. Zachowek ogranicza więc wolę testowania i przez to zapewnia ochronę członkom najbliższej rodziny. W sytuacji gdyby uprawniona ustawowo osoba nie otrzymała od spadkodawcy żadnego majątku na podstawie testamentu, czy też poprzez darowizny czynione przez niego za życia, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje jej przede wszystkim względem spadkobierców powołanych w testamencie oraz osób obdarowanych w drodze darowizny, roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej (zachowek).
Wysokość zachowku zgodnie z polskim prawem wynosi w przypadku uprawnionych niezdolnych do pracy lub małoletnich 2/3 udziału jaki przysługiwałby im w przypadku dziedziczenia ustawowego oraz 1/2 udziału w przypadku pozostałych uprawnionych.
Przy ustalaniu zakresu udziału spadkowego uwzględnia się również spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.
Najczęściej w polskich realiach oblicza się tzw. substrat zachowku, czyli podstawę do ustalenia konkretnej sumy wyrażającej przysługujący osobie uprawnionej zachowek. Aby tego dokonać koniecznym jest ustalenie „czystej wartości spadku” z doliczeniem darowizn, których spadkodawca dokonał za życia oraz ewentualnie funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie. Co istotne, nie wszystkie darowizny są uwzględniane przy obliczaniu substratu zachowku. Zgodnie z regulacjami kodeksu cywilnego, przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Nie dolicza się również do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Warto zwrócić uwagę, że do obliczania zachowku nie będzie uwzględniana popularna umowa dożywocia rozumiana potocznie jako darowizna z jednoczesnym obciążeniem obdarowanego służebnością osobistą na rzecz darczyńcy (obowiązek opieki i utrzymania). Jest to sposób na zabezpieczenie na przykład dzieci, które zdecydowały się opiekować rodzicami na starość, przed roszczeniami o zachowek dzieci, które takiego trudu nie podjęły.
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (np. czesne za drogie, zagraniczne studia).
Sprawa o zapłatę zachowku może zostać rozwiązana polubownie lub na drodze sądownej. Porozumienie jest rozwiązaniem szybszym i tańszym niż spór sądowy. Porozumienie zawierane jest najczęściej w przypadku spraw bezspornych, gdzie roszczenie uprawnionego jest oczywiste, a zobowiązany go nie kwestionuje. W przypadku porozumienia, należy pamiętać by w podpisywanej ugodzie zawrzeć stwierdzenie, iż wypłacana kwota pieniężna wyczerpuje wszelkie roszczenia względem zobowiązanego z tytułu zachowku.
W sytuacji gdy strony nie mogą dojść do porozumienia, koniecznym staje się zainicjowanie sprawy sądowej poprzez wytoczenie powództwa o zapłatę zachowku. Powództwo to wytacza się wyłącznie przed sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeśli miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Pozew podlega opłacie, która zależna jest od wartości dochodzonego zachowku. W przypadku gdy zachowek przekracza kwotę 20.000,00 zł opłata wynosi 5% wartości, przy czym nie może być wyższa niż 200 000 zł. Dodatkowe koszty, które mogą pojawić się w toku postępowania to koszty opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości, a w razie przegranej sprawy koszty zastępstwa procesowego strony przeciwnej.
Warto pamiętać, że spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: (1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; (2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; (3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. W takiej sytuacji należy pamiętać, aby w testamencie wyczerpująco uzasadnić swoją decyzję.